We voelen ons allemaal wel eens eenzaam. Is dat erg? Niet per se. Er is de positieve variant van eenzaamheid . Het gevoel dat je hebt als je alleen op een top van een berg staat. Er is ook de negatieve variant. Het vervelende gevoel dat je hebt wanneer je bijvoorbeeld een dierbare hebt verloren. Het doel van het boek van Zweistra is om het verschijnsel eenzaamheid te analyseren tegen de achtergrond van sociale technologie. Onder sociale technologie vallen social media platforms als Facebook en Twitter. En ook sociale robots die in de zorg worden gebruikt vallen onder sociale technologie.

Het boek begint met een aantal bespiegelingen over het begrip eenzaamheid. Eenzaamheid is de kwantitatieve en kwalitatieve waardering die we geven aan ons sociaal netwerk (definitie uit de psychologie). Eenzaamheid hangt ook samen met de aan- en afwezigheid van de ander. De mens is immers een sociaal dier. De mens zoekt een getuige van zijn bestaan. Dus zonder ander kan er conceptueel geen eenzaamheid zijn.

Het boek besteedt bijzondere aandacht aan de filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995). Levinas had kritiek op het westerse filosofische denken waarbij men vanuit het standpunt van het ik de wereld in kaart probeert te brengen. Levinas’ vertrekt vanuit een ander perspectief, namelijk de Ander. De gedachte is dat het ik niet kan zijn zonder het perspectief (de vraag) van die ander. De basis van dit mensbeeld is dat we deels een eigenheid zijn (een ik) maar ook deels een ander. De ander is het fundament onder onszelf. De levenskunst is om het ik en de ander in balans te laten zijn. Wanneer die balans verstoord raakt ligt eenzaamheid op de loer.

Welke rol speelt technologie in het ontstaan van eenzaamheid? Technologie fungeert als een bemiddelaar tussen mens en de wereld. We kunnen de wereld begrijpen dankzij technologie (fenomenologie). Om het bekende voorbeeld van Heidegger aan te halen: een hamer is niet alleen een instrument waarmee een spijker in een stuk hout geslagen kan worden; het is een ding dat een heel web aan betekenissen ontsluit en samenbrengt. Van de wereld van de timmerman tot aan de wereld van de bosbouwer die het hout levert. Deze verschillende betekenissen verzamelen zich rondom de hamer. De wereld krijgt vorm dankzij de hamer.

Welnu, sociale technologie fungeert ook als bemiddelaar. Het kan er echter ook voor zorgen dat de balans tussen het ik en de ander wordt verstoord. Wel een kanttekening: de technologie bestaat natuurlijk niet. De ene technologie heeft een andere bemiddelende werking dan de andere. Een magnetron is wat anders dan een seksrobot. Whatsapp werkt anders dan LinkedIn. Ze bemiddelen allen op hun eigen manier. En hebben dus mogelijk verschillende impact op eenzaamheid. Maar ondanks deze kanttekening lukt het toch om in zijn algemeenheid iets te zeggen over de relatie technologie en eenzaamheid.

Technologie bemiddelt de kracht waarmee de ander aanwezig is en betrekt ons zo op een sterke(re) of zwakke(re) manier op elkaar. In de directe confrontatie met de ander voelen we ons mens. De ander kan ons onzeker maken, in verlegenheid brengen, laten blozen etc. Zetten we sociale technologie tussen het ik en de ander dan kan die betrekking met elkaar steeds zwakker worden. Hoe snel kan een boosaardige tweet wel niet de wereld worden in geslingerd. Een ook het thuiswerken via Teams of Zoom zorgt voor een andere relatie met het ik en de ander.

De truc is nu om beter te leren omgaan met het ik, de ander en technologie. Een strategie om technologie op een afstand te zetten is meer aandacht besteden aan het zelf. Hoe? Door ons te richten op focale (van focus) praktijken. Een focale praktijk haalt ons uit een omgeving die ons absorbeert. Zit je de hele dag te Netflixen? Ga wandelen of fietsen en ervaar daarmee de omgeving. Fietsen en wandelen zijn daarmee focale praktijken. Zij halen ons uit een omgeving die ons in beslag neemt en zij trainen ons zelf. De aandacht voor focale praktijken is ook een mogelijk wapen tegen het gemaksparadigma van de technologie. We moeten wat vaker de confrontatie met onszelf en de ander aangaan. Een helpende hand of een kritische blik. En daarmee de kracht van sociale technologie als bemiddelaar afzwakken.

Wat kunnen we leren

Het belangrijkste wat ik aan dit boek heb overgehouden is de rol van de ander in sociale verhoudingen. Deze rol wordt in het technologie debat op overheidsniveau nauwelijks belicht. Dat debat wordt vooral gevoerd vanuit ego-centrische begrippen als autonomie, privacy en bescherming van het ik met digitale grondrechten tegen al te opdringerige technologie. We creëren daarmee een samenleving die geen echte samenleving meer is maar slechts een verzameling van losstaande individuen. Dit boek laat, via het mensbeeld van Levinas, zien dat er meer begrip moet zijn voor de onopzegbare ander. Of in de woorden van Jules Deelder: de omgeving van de mens is de medemens

Over de schrijver

Cees Zweistra is filosoof e gespecialiseerd in de relatie tussen mens en techniek. Cees Zweistra is onder andere betrokken bij de Podcast Filosofie.

Quote

Zoals Kierkegaard al duidelijk maakte: het is beter om voor iets te zijn dan tegen iets. Dat geldt ook hier. We moeten niet zozeer tegen technologie zijn maar wel voor het leven van betrokkenheid. Dat wil zeggen, een leven dat niet in zichzelf gekeerd is. Een leven dat niet opgesloten ligt en blijft liggen in eigen waarheden en onwankelbare zekerheden. We moeten zijn voor een leven van openheid en ontvankelijkheid. Een betoog voor nieuwsgierigheid, dat is de kern van de eenzaamheidsmoraal (...).

Informatie over het boek

Auteur: Cees Zweistra
Titel: Verkeer Verbonden, Waarom sociale media ons eenzaam maken en hoe je dit kunt voorkomen
Uitgever: KokBoekencentrum Uitgevers
Jaar: 2020
ISBN: 978 90 435 3484 0