'Met ontheemding begint het/met onheil eindigt het'. Aan het einde van de 19e eeuw schreef Nietzsche dat de gebeurtenis van het nihilisme zich de komende twee eeuwen zou voltrekken. Dat betekent dat wij er middenin zitten. Maar welk onheil zag Nietzsche? En waarom zien wij het niet of schijnt ons het niet te deren?

Het is lastig om in een samenvatting een antwoord te geven op deze vragen. Dit omdat Nietzsche's denken zich niet laat samenvatten. Dat geldt ook voor de duiding en interpretatie die Van Tongeren geeft. Kauwen en herkauwen is de beste strategie om een beetje door te dringen tot de problematiek.

Het boek geeft daartoe een uitgebreide analyse van de verschillende varianten van nihilisme en de fasen van ontwikkeling van het nihilisme. Het start met bespiegelingen over de geschiedenis van het nihilisme tot Nietzsche en de ontwikkeling van zijn denken. Van Tongeren gebruikt vervolgens voor zijn interpretatie een aantal belangrijke nagelaten aantekeningen van Nietzsche. Verder gebruikt hij teksten uit het vijfde boek van Die fröhliche Wissenschaft. Daarbij staat hij iets langer stil bij de passage over de dood van God. Deze tekst is een belangrijk markeringspunt in het denken van Nietzsche over nihilisme, een de dreiging die niemand schijnt te deren.

Ook interessant om te lezen is hoe het nihilisme door andere denkers zoals Heidegger wordt geïnterpreteerd.

Nihilisme is volgens Van Tongeren's interpretatie: de bewuste ervaring van een antagonisme, dat het resultaat is van de geleidelijke instorting van de beschermingswal , die eeuwenlang werd opgetrokken en versterkt, om ons te beschermen tegen de absurditeit van het leven in een door en door chaotische werkelijkheid.

Wat ik dus zei: kauwen en herkauwen.

Wat kunnen we leren

De opgaven van de samenleving zijn groot: wonen, klimaat, energie, vluchtelingen, dreigingen en onderlinge ongelijkheid en spanningen. Vraagstukken die een andere aanpak vereisen dan de traditionele overheidsinventies: het zoeken naar puntoplossingen voor complexe vraagstukken.

Maar hoe moeten we dan tegen de samenleving aankijken? Moeten we over complexe opgaven ook niet anders gaan nadenken? En welke waarden vullen de dan ontstane waardeleegte op? En hoe zit het met de wil tot macht: een perspectief waarbij verschillende interpretaties van de werkelijkheid om voorrang strijden?

Als we nu eens zouden beginnen met al onze aannames over de 'werkelijkheid' los te laten en de wereld opnieuw bedenken....Het zou in ieder gevak nuttig zijn om de radicaliteit in het overheidsdenken op te zoeken. Wie durft de sponsop te pakken om de hele horizon uit te vegen?'

Over de schrijver

Paul van Tongeren was hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen, Leiden en Leuven. Hij mag in 2021-2023 de eretitel 'Denker des Vaderlands' dragen.

Quote

Met de moraal worden in ieder geval ook politiek en economie ondergraven. Als er geen morele principes meer overeind blijven, kunnen ook economie en politiek daaraan niet meer gebonden worden. Tegelijk zijn juist politiek en economie echter door en door 'morele' praktijken; zij vormen de institutionalisering van de notie rechtvaardigheid en argumenteren niet voor niets uiteindelijk met morele principes. Maar als ze geen basis meer hebben, worden die principes tot maskers; ze gaan 'langzamerhand tot het toneelspel behoren'.

Informatie over het boek

Auteur: Paul van Tongeren
Titel: Het Europees Nihilisme
Uitgever: Boom
Jaar: 2022 (herziene editie van het in eerder verschenen boek in 2012 Vanthilt)
ISBN: 978 90 2443 938 6