Hoe staat het met het sociaal contract in Nederland? Zijn de geschreven en ongeschreven regels over hoe inwoners, bedrijven en overheid macht delen nog wel in evenwicht? Komen de onderlinge waarden zoals rechtvaardigheid, sociale bescherming en solidariteit nog wel voldoende uit de verf? En hoe kunnen we anders tegen maatschappelijke vraagstukken aankijken (blikwisselingen)?

In deze publicatie onderzoekt Putters deze vragen die het sociaal contract raken. Een concept dat we onder meer kennen van de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau die in zijn boek ‘Du Contract Social’ de vraag stelt wat de voorwaarden zijn om collectief beslissingen te kunnen nemen en tegelijkertijd in vrijheid te kunnen blijven leven?

De analyse van Putters speelt zich voornamelijk af rondom de grote maatschappelijke vraagstukken waar Nederland voor staat: duurzaamheid, de energievoorziening, de aanpak van woningnood en het tegengaan van kansenongelijkheid en polarisatie.

Een terugblik op bijna 10 jaar Nederland. Een periode waarin de overheid zich steeds meer terug heeft getrokken in de eigen systeemwereld waarin efficiencydenken centraal staat. En waarin de inwoner steeds vakers als verlengstuk wordt gezien van overheidsbeleid. Tien jaar (of eigenlijk al langer namelijk sinds de jaren 1980) overheidsbeleid volgens neo-liberalistische marktprincipes (ofschoon Putters de term neo-liberalistisch vermijdt). Beleid dat de samenleving steeds meer heeft verdeeld in winners-losers en have’s-and-have-nots.

In zijn betoog geeft Putters een haarscherpe analyse van overheidsbeleid zonder echte koers en verhaal voor de samenleving. Tegelijkertijd geeft hij ook mooie voorbeelden die het belang van van gemeenschapszin benadrukken. Hij constateert dat de samenleving voldoende veerkracht heeft om zich tot een waarden-gemeenschap te ontwikkelen (mits met de juiste overheidssturing). Het is daarbij wel belangrijk om eerlijk naar elkaar toe uit te spreken wat inwoners en bedrijven van de overheid mogen verwachten, wat de overheid van inwoners en bedrijven mag verwachten en wat we jegens elkaar ook echt waar kunnen maken.

Putters geeft een aantal handelingsperspectieven waarmee Nederland aan een verhaal voor onze samenleving kan bouwen. Putters benadrukt daarbij dat voor antwoorden voor de toekomst een gezamenlijke inspanning is vereist.

Wat we kunnen leren

Putters' werk voor het SCP valt ongeveer samen met de regeerperiodes van Rutte. Het is niet toevallig dat gedurende deze periode gebreken zijn ontstaan in het functioneren van de overheid. Dit zie je op landelijk niveau maar ook op lokaal niveau. Het marktdenken gebaseerd op New Public Management ('run government like a business') en het 'normaliseren' van menselijk gedrag in digitale systemen heeft zijn sporen nagelaten in de samenleving.

Tegelijkertijd zijn de maatschappelijke opgaven waarvoor Nederland staat in dimensies verbreed en verdiept. We komen er als gemeentelijke overheid niet meer mee weg om met eendimensionale puntoplossingen te komen voor moeilijke maatschappelijke vraagstukken. We zullen maatschappelijke vraagstukken in onderling verband moeten bezien en een eigen lokaal verhaal moeten bouwen. De woningnood bijvoorbeeld gaat niet alleen over het stapelen van stenen. Er gaat een verhaal achter schuil over de samenleving die we willen zijn en hoe we die vervolgens fysiek kunnen inrichten. Het gaat hierbij veelal om keuzes die impact hebben op generaties na ons. Dat gaat over kansen op meedoen en betekenisvolle gemeenschappen bouwen. Het ruimtelijk domein is ook een sociaal domein!

De belangrijkste verdienste van het boek is dat het een haarscherpe analyse geeft van de huidige verhoudingen in de samenleving. De kracht daarbij is dat Putters denkt vanuit de leefwereld van het individu en daarbij tegelijkertijd aandacht heeft voor het collectief. Gemeenschapszin is een van de belangrijke pijlers van het boek.

Het sociaal contract moet een grondige upgrade krijgen. En wat mij betreft mag het verhaal van Putters best nog een stapje verder gaan dan alleen een sociaal contract waarbij de overheid, burgers en bedrijven de macht delen. Een meerpartijen sociaal contract met nieuwe partners als de natuur, rivieren en het klimaat zou de volgende stap moeten zijn.

Over de schrijver

Kim Putters was tot medio mei 2022 directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Deze publicatie heeft hij gescrheven ter gelegenheid van zijn afscheid van het SCP.

Quote

De Nederlandse taal kent het unieke woord 'samenleving', waarin de woorden 'samen' en 'leven' zijn verenigd. Dat is een versmelting tot een betekenisvol woord. Een samenleving heeft een verhaal en is geen optelsom van individuen.

Informatie over het boek

Auteur: Kim Putters
Titel: Het Einde van de BV Nederland
Uitgever: Prometheus
Jaar: 2022
ISBN: 978 90 446 5153 9